Familieportret

Toegeschreven aan Pieter van Mierevelt, tussen 1617 en 1619, olie op doek.

Op dit grote schilderij staan twaalf personages afgebeeld.

Centraal in de compositie zien we een schilder, gezeten aan zijn schildersezel. Achter de kunstenaar staat een ouder personage afgebeeld. Zijn rechterhand rust op de schouder van de kunstenaar, zijn linkerhand wijst naar het schilderij in wording. 

Geschiedenis:

Dit is een portret van de familie van Michiel van Mierevelt (1567-1641), een Hollandse schilder die vermaard was voor zijn portretschilderijen en wiens atelier in Delft was gevestigd. Dankzij de restauratie van dit werk door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) weten we vandaag dat vier personages niet op het oorspronkelijke schilderij stonden afgebeeld, maar later werden toegevoegd. 

Het centrale personage is Pieter van Mierevelt die het portret van zijn zuster Ariaentgen schildert. Achter hem staat de beroemde schilder Michiel van Mierevelt, zijn vader. Achter Ariaentgen staan zijn moeder Stijntge van der Pes en zijn zuster Maritgen Cleophas. Het kleine meisje, waarvan het gezicht door de schildersezel aan het oog wordt onttrokken, is waarschijnlijk Maritgen, de oudste dochter die in 1595 op 4-jarige leeftijd gestorven is. Het vaag zichtbare hoofd van de man op de achtergrond behoort hoogstwaarschijnlijk toe aan Willem Delff die in 1618 huwde met Geerten, de dochter van van Miervelt. Achter de vader staat Jan, de jongste zoon. Vervolgens zien we een toegevoegde figuur, waarschijnlijk Aechgen, gestorven in 1608, en uiterst links op het doek het portret van Commertge. Op de voorgrond zit Geerten van Mierevelt met op haar schoot Jacob Delff, de kleinzoon die in 1619 werd geboren.

Kort na zijn dood in 1641 wordt een inventaris opgesteld van de bezittingen van Michiel van Mierevelt. Hierin wordt een reeks schilderijen vermeld, waaronder “Een groote schilderij van’t geheele huijsgesin van de overledene gedaen bij Pieter van Mierevelt niet voltrocken” . Het beschreven werk blijft drie en een halve eeuw lang onvindbaar, totdat een groot Hollands schilderij uit de collecties van het Kasteel van Jehay, eigendom van de provincie Luik, in 2004 bij het KIK wordt binnengebracht voor restauratie. Dankzij de onderzoeken van Pierre-Yves Kairis, voormalig kunsthistoricus van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, kon het werk worden geïdentificeerd als het schilderij dat werd vermeld in de inventaris van de familie van Mierevelt van 1641. Het blijkt dat het Familieportret werd nagelaten aan Commertge, de dochter van de schilder, en doorgegeven aan de volgende generaties. Uiteindelijk werd het, misschien in de loop van de 18de eeuw, verkocht om uiteindelijk, na een paar omzwervingen, terecht te komen in de grote galerij van het Ierse Kasteel van Kilkenny. Rudi Ekkart heeft de hypothese geopperd dat het kunstwerk werd gekocht door John Butler, 2de markies van Ormond, een groot verzamelaar en liefhebber van kunst.

Interpretatie:

Er bestaan heel weinig voorbeelden van Hollandse schilderijen uit de 17de  eeuw waarop de schilder zelf staat afgebeeld, terwijl hij omgeven door zijn familie aan het werk is. 
Deze iconografische keuze duwt ons in de scene die voor onze ogen tot leven komt en de tijd neemt om zich te ontvouwen. We “voelen” de tijd voorbijgaan: de gebaren en hun bijbehorende betekenissen plaatsen het portret in een lang tijdsperspectief. Het beeld wil aantonen dat de kracht van de familieband klaar is om de tijd te doorstaan en om zelfs het perspectief van de gewone individuen te overstijgen. Daarom staan overledenen en levenden zij aan zij afgebeeld, waardoor lotsbestemmingen die anders definitief van elkaar gescheiden zijn, in één enkel moment opnieuw worden verenigd. De dood staat machteloos tegenover de familieband.

Het belangrijkste detail van het werk van van Mierevelt is uiteraard de hand van de vader die rust op de schouder van de zoon. Dit gebaar wijst op het vertrouwen in de capaciteiten van de jongere om het werk van zijn vader te laten voortleven. Het symboliseert in enkele penseelstreken al het belang van de nalatenschap en het vertrouwen tussen de opeenvolgende generaties van de familie. Dit contact wijst niet alleen op de instandhouding van de beroepskennis, maar ook op het vertrouwen in de kracht van de familiebanden. 

Het werk haalt het universele thema aan van de relatie tussen een vader en zijn zoon. De houding van Michiel geeft een positief antwoord op dit grote menselijke vraagstuk: zijn zonen altijd veroordeeld om in de voetsporen van hun vaders te treden? Het is pijnlijk te weten dat door een ironische speling van het lot de vader zijn zoon heeft overleefd, die uit de fleur van zijn leven werd weggerukt. De nalatenschap was slechts van korte duur. De kennis van het lot van Pieter bedekt het portret met een sluier van vergankelijkheid: Ars longa, vita brevis (“De kunst is lang, het leven is kort”, zoals de Griekse filosoof Hippocrates het formuleerde).

Restauratie:

Het Familieportret werd tussen 2004 en 2007 gerestaureerd door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. De multidisciplinaire studie van het kunstwerk maakte het mogelijk om het in zijn historische context te plaatsen, zijn herkomst te bepalen en zijn materiële geschiedenis te identificeren. Bij zijn aankomst in het KIK was het doek in slechte staat, grote schimmelplekken maakten de compositie nagenoeg onleesbaar. Door de radiografie van het werk kreeg men een inzicht in zijn technische evolutie en kon men drie eerdere restauratiecampagnes isoleren, die dateerden van vóór 2004. De tweede restauratiecampagne heeft waarschijnlijk plaatsgevonden na het lossnijden van het doek. Het lossnijden is snel en onzorgvuldig gebeurd, vermoedelijk om het werk te redden uit een brand of misschien wel om het te stelen. Er werd ook vastgesteld dat het doek in tweeën gevouwen geweest is en misschien voor onbepaalde tijd was opgerold. De familie heeft in 1926 klaarblijkelijk het kunstwerk verkocht en naar Londen gestuurd. Het is mogelijk dat het werk voor deze reis uit zijn lijst werd gehaald en opgerold.

Het schilderij vertoont kwaliteitsverschillen tussen de zones en lijkt onvoltooid. De studie neigt ernaar te bewijzen dat het Familieportret van de hand is van meerdere kunstenaars: grotendeels geschilderd door Pieter van Mierevelt met de inbreng van zijn vader voor bepaalde zones.